Homiletische hulplijnen 32, 2011

Homiletische hulplijnen 32
Verwijlen in de wereld van het geloof

Wat werkt een preek uit? Maar al te vaak is over ‘horen’ gesproken en gedacht in termen van overdracht. Komt de boodschap aan? Landt wat de prediker wilde overbrengen aan de zijde van de ontvanger? Het zender-ontvanger model is zeer invloedrijk (geweest) om de homiletische communicatie in beeld te brengen. Recente trends in de homiletiek hebben er – terecht – op gewezen dat er meer gebeurt. De hoorder is geen passief object. Integendeel, hoorders zijn actief betrokken op het creëren van betekenis. Zoals een modern kunstwerk allerlei reacties oproept bij de beschouwer, zo ook in de prediking, aldus een meer postmoderne homiletische benadering.

Toch doet ook deze benadering tekort aan waar het in het horen van de preek om gaat. Dat tekort heeft te maken met de samenkomst van de gemeente, het gedeelde geloof in de realiteit van Gods heilvol handelen in Christus. De preek stelt het heil voor een moment present, en de hoorder voelt zich daarin betrokken – of niet.

Als de preek geen pakket met religieuze informatie is dat moet worden overgedragen noch een open kunstwerk dat nog betekenis moet krijgen, wat dan wel? In mijn promotieonderzoek heb ik aan de hand van diepte-interviews met hoorders uit diverse geledingen van de Protestantse Kerk in Nederland (ten tijde van het onderzoek nog Nederlandse Hervormde Kerk) vastgesteld dat de preek de kenmerken heeft van een wereld waar hoorders tijdens het luisteren deel van uit maken. Het luisteren naar de preek heeft iets van het verblijven in de wereld van het geloof.

Vergelijkbare ervaringen kunnen worden opgedaan bij theaterbezoek, het beluisteren van muziek of het lezen van een boek. De regisseur, dirigent of auteur schept een wereld waar een kijker, luisteraar of lezer, gedurende de voorstelling of in de gang van het verhaal, in verblijft. Niet slechts als toeschouwer, maar via complexe processen van identificatie met gebeurtenissen, personages, of realiteiten worden kijkers of lezers deel van het stuk of het verhaal. Afhaken betekent dan dat het niet (langer) lukt om jezelf terug te vinden op het podium; of je klapt het boek dicht als het verhaal zo gesloten blijft dat je geen deelnemer kan worden. Deelnemer-zijn hoeft overigens in deze ervaringen niet te betekenen dat het altijd herkenning oproept, maar ook de vervreemding en de confrontatie horen bij verblijven in de wereld die wordt opgeroepen.

Een vergelijkbare ervaring, maar tegelijkertijd ook een volstrekt andere doet zich voor bij het horen naar de preek. Het ‘volstrekt andere’ zit hem daarin dat de preek iets presenteert van de werkelijkheid van God en mens. Preken is het ‘uitvoeren’ van de Schrift, zoals een musicus een partituur uitvoert. Als deel van de liturgie, schept de preek een wereld van heil, waarin Gods handelen in Christus wordt benoemd, waarin de Schriften opengaan, of waarin het leven hier-en-nu vanuit een ander perspectief in beeld komt.

In de protestantse traditie heeft de prediking haast sacramentele kwaliteit. Prediking van het Woord Gods is het Woord Gods, luidt het gezegde uit de tweede Helvetische Confessie. Toch is deze sacramentaliteit van de preek niet objectief voorhanden. Het zit niet in woorden of zinnen, en de prediker beschikt er niet over. Maar door de verblijven in de wereld van het geloof, doet de hoorder een ervaring op die een sacramenteel karakter heeft: het heil is daar waar het aanvaard wordt. Het horen zelf is daarom van groter belang dan datgene wat de hoorder na de preek kan reproduceren. Luisteren heeft daarmee een intrinsieke kwaliteit, die de preek deel laat zijn van de liturgie. Het doet delen in het heil, zoals eten en drinken dat doen in de communie.

Door te verwijlen in de wereld die in de preek wordt gepresenteerd, wordt een hoorder een gelovige. Ook als dat maar voor even is. Want geloof is niet een gestalte die ongeschonden met ons meereist. Het moet gewekt worden. En daarom blijven ze komen, ’s zondags. Om te verwijlen in de wereld van het geloof, en in die wereld zichzelf te (her)vinden als gelovige.

Theo Pleizier

 N.a.v. Religious Involvement in Hearing Sermons. A Grounded Theory Study in Empirical Theology and Homiletics. Delft: Eburon Academic Publishers.