Homiletische hulplijnen 23, 2009

Homiletische hulplijnen 23
Negaties

Woorden komen binnen met ongelijke kracht. Vooral ontkenningen worden slecht gehoord. Een kind dat nog maar net kan fietsen, hoort de waarschuwing: ‘Pas op, niet tegen dat paaltje rijden.’ Het houdt dat paaltje strak voor ogen en fietst er onafwendbaar tegenaan. ‘Tegen dat paaltje’ werkt meer uit dan ‘niet.’

In de Kort Lontje-campagne van SIRE staat een hele straat te tieren na een kleine aanrijding. ‘Hé mafkees.’ ‘Is die kakteef van jou?’ De bedoeling was dat door de overdrijving mensen hun agressie weten te relativeren en zich in voorkomende situaties wat minder snel opwinden. Het effect is echter precies het omgekeerde. Onderzoekers van TNS Nipo peilden dat 42% van de mensen na het zien van het filmpje sneller geïrriteerd raakt.
Mensen zijn mimetische wezens. Met andere woorden: gedrag is besmettelijk. Dat de tentoongespreide handelswijze nu net niet de bedoeling is, wordt intellectueel wel begrepen, maar op een dieper niveau verbinden wij er kennelijk andere conclusies aan. Laten zien wat niet moet, sorteert niet het gewenste effect. Mensen reageren weinig adequaat op negaties.

Wat betekent dit inzicht voor de homiletiek? Een preek die bij het tiende gebod uit de doeken doet wat een mens zoal niet moet begeren: snelle auto’s, luxe jachten, mooie vrouwen en de hoofdprijs van de loterij, wekt jaloezie, begeerte en hebzucht op. Zo’n preek ontketent dagdromen over de jackpot. De negatie is een omweg die de hoorder doorgaans niet ten einde toe meeloopt en zelden leidt tot het alternatief dat de predikant voor ogen heeft.

De tien geboden zijn strikt genomen geen geboden maar verboden: ‘Gij zult niet’ – op twee na, die over de vrije dag (sabbat) en de oude dag (‘Eer uw vader en uw moeder’). Toch worden zij gewoonlijk ‘de tien geboden’ genoemd. Waarom? Omdat wij het nodig hebben dat ons mogelijkheden worden aangereikt, kansen worden geboden, perspectieven geopend. Wij behoeven voorbeelden en richtlijnen. Ondanks het ‘Gij zult niet’ wordt aan ‘de tien woorden’ (Ex. 34,28) zo’n positieve betekenis gehecht dat zij als ‘de tien geboden’ door het leven gaan.

Of onze preken bij voorbaat ook op een zo grote welwillendheid kunnen rekenen? Het is verstandig het gebruik van negaties te beperken. Een vruchtbare preek is spaarzaam met wat niet moet, maar roept andere handelingsperspectieven nabij: wat ons van Godswege geboden is en dus, omdat het rust in zijn wil, ook kán en ons mogelijk gemaakt wordt (‘moeten’ veronderstelt ‘kunnen’). Om aan moralisme te ontkomen is het nodig dat de predikant gelooft in en getuigt van de nieuwe mens.

Die preek over het tiende gebod wint aan zeggingskracht als de begeerte overvleugeld wordt door de schoonheid van de eenvoud, de vreugde van het genoeg, de smaak van wat puur is, met de belofte dat het geloof zelfs in schaarste overvloed vindt.

Klaas Touwen